قنات زارچ ، طولانی ترین قنات جهان
یزد یکی از جذاب‌ترین و دیدنی ترین شهرهای ایران است که با داشتن مردمی با صفا و صمیمی و جاذبه‌های بسیار تاریخی نه تنها گردشگران داخلی زیادی را به سمت خود می‌کشاند. بلکه نظر توریست‌های خارجی را نیز به خود جلب کرده است . قنات‌ها یکی از جاذبه‌های دیدنی این شهر تاریخی هستند که شاید در نگاه اول در بازدید از یک شهر به چشم نیایند. اما شکوه و قدمت برخی از آنها به حدی است که هر بیننده‌ای را محسور خود میکند . یکی از این قنات‌ها قنات زارچ یا قنات باغ زارچ نام دارد که در محله کوشک نو شهر یزد واقع شده است . قنات زارچ ، طولانی‌ترین قنات جهان به شمار می‌رود که نه تنها در فهرست میراث ملی بلکه در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است . در ادامه با بلیط اینجا همراه باشید تا شما را با یکی از قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌ها در ایران و دنیا آشنا کنیم .
قنات زارچ کجاست؟
همانطور که اشاره کردیم قنات زارچ در شهر یزد و در محله کوشک نو واقع شده است . در واقع برای رفتن به این قنات باید به بافت تاریخی شهر یزد که از دیدنی‌ترین قسمت‌های این شهر است بروید و با عبور از کوچه‌های پیچ در پیچ این منطقه به قنات زارچ برسید .
معرفی قنات زارچ
ما عنوان این مطلب را قنات زارچ،طولانی‌ترین قنات جهان در نظر گرفتیم. چرا که این قنات با طول بیش از۹۰ کیلومتر و با قدمتی بیش از هزار سال شهرتی جهانی دارد . این سازه ی باشکوه با بیش از ۲۱۱۵ حلقه چاه و سه شاخه یا تونل زیرزمینی به نام‌های شور ، شیرین و ابراهیم خویدکی در دل زمین حفاری شده ساخت . ساخت این قنات سالیان سال طول کشید و چندین نسل در حفاری آن سهیم بودند .البته متاسفانه شاخه‌های ابراهیم خویدکی و شیرین خشک شدند و فقط شاخه شور آن با ۷۱ کیلومتر طول تا امروز نیز آبدهی دارد . میزان آبدهی این شاخه از قنات در بالا دست ۶۰ لیتر در ثانیه و در مظهر قنات ۲۸ لیتر در ثانیه می‌باشد . شاخه شور از پایاب مسجد جامع یزد عبور میکند و با ۶۰ پله‌ای که طراحی شده دسترسی به آب قنات میسر می‌شود . علت شور بودن آب این شاخه این است که مادرچاه در منطقه آب شور قرار دارد. همانطور که گفتیم قنات زارچ در سال ۱۳۸۴هجری در فهرست آثار ملی و در سال ۲۰۱۶ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است .
تاریخچه قنات زارچ
با توجه به تحقیقات و مطالعات ساخت این قنات در یزد به ۳۰۰۰ سال قبل یعنی دوران ساسانیان و زرتشتیان برمیگردد . عنصر آب در میان مردم در گذشته اهمیت بسیاری داشته به خصوص در شهرهای کویری که برای تامین آب مورد نیازشان مجبور به ساخت قنات و کاریز بودند . در واقع ایرانیان مشکل نبود آب را در مناطق کویری با ابداع و ساخت سازه‌هایی مانند قنات حل و فصل کردند . بعد از اینکه اسلام در ایران رواج پیدا کرد و مسجد جامع یزد ساخته شد بخشی از این مسجد در حریم قنات زارچ قرار گرفت . قرارگیری این بنا بر روی قنات سبب شد آب انبار وسیع زیر مسجد پر شود و پایابی برای وضو گرفتن در فضای داخلی مسجد ساخته شود . هنوز هم در بازدید از مسجد جامع یزد می‌توانید میله‌های قنات زارچ را ببینید . پایاب وضو هم کماکان مورد استفاده عموم مردم در این مسجد قرار می‌گیرد.
از نظر آبدهی قنات در سال‌های گذشته بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بوده است . اما در حال حاضر دیگر خبری از این حجم آب دهی نیست و آبدهی قنات چیزی حدود ۲۵ لیتر در ثانیه است . علت این کاهش آبدهی ؛ توسعه شهر یزد، ساختمان سازی در نواحی مربوط به قنات و حفر چاه‌های بی‌رویه در حریم آن است. این ساخت و سازها و تغییرات ، مشکلات دیگری نیز برای قنات به وجود آورده است . مثلاً لوله‌های فاضلاب در دالان قنات قرار گرفته . اگر چه میزان آبدهی قنات با گذشته قابل مقایسه نیست اما هنوز هم برای مصارف کشاورزی و آبیاری مورد استفاده قرار می‌گیرد .
یکی از ویژگی‌های این قنات که آن را در مقایسه با همتاهای دیگر خود منحصر به فرد کرده است این است که چاه های آن مربعی است در حالی که چاه های قنات‌های دیگر مقطعی بیضوی یا دایره وار دارند .
مسیر و شاخه های قنات زارچ
قنات‌ها معمولاً از چند شاخه ی اصلی و فرعی و اصلی تشکیل می‌شوند و هرکدام از آنها دارای بخش آب انبار برای ذخیره آب و پایاب برای دسترسی به آب جاری هستند . قنات زارچ نیز همانطور که گفتیم دارای سه شاخه جداگانه است که در عمق ۸۶ متری زمین حفر شده . این قنات از حوالی دشت فهرج شروع شده و با گذر از روستاهای مختلفی از جمله دهنو ،اکرمیه، قاسم آباد و …به شهر یزد وارد می‌شود. در داخل یزد نیز از زیر محله‌هایی مثل میدان امیر چخماق و میدان مرکزی شهر رد شده و با عبور از بازار اصلی و مسجد جامع از شهر یزد خارج می‌شود . در تمام این مسیر نورگیرهایی در ساخت قنات ایجاد شده‌اند که در ساختار آن نقش بسیار مهمی دارند.
ا
بخش های دیگر مربوط به قنات زارچ
همانطور که گفتیم قنات‌ها دارای بخش پایاب ، آب انبار و آسیاب هستند . در ادامه بخش‌های دیگر مربوط به قنات زارچ را به شما معرفی می‌کنیم.
پایاب
پایاب که به صورت دالانی شیبدار در زیر زمین حفر شده محلی برای استفاده مردم از آب جاری قنات است . پایاب قنات زارچ با ۶۰ پله محلی ها را به آب می‌رساند . در گذشته این قسمت قنات ها همگی دارای حوض بوده و محلی برای شست و شو، استحمام و تامین آب به شمار می‌رفتند . این همه ی کاربرد پایاپ‌ها نبوده بلکه در گذشته به عنوان محلی برای نمایش مرزبندی طبقات اجتماعی ،مکانی خنک برای فرار از روزهای گرم مناطق کویری، سنگری امن در مقابل ناامنی و …نیز بوده است .
قنات زارچ دارای ۳۸ پایاب در شهر یزد است که امکان دسترسی به آب را برای گروه های مختلف مردم شهر فراهم می‌کرده است . اولین پایاب، پایاب گلکار است که در بلوار شهید عاصی زاده ی یزد قرار دارد و در حدود ۱۰۰ سال پیش توسط حاج محمدعلی گلکار مرمت شد . دومین پایاب به گودرز یا گودال شهریاری معروف است که در کنار بیمارستان گودرز قرار دارد . این پایاب هم ۱۵۰ سال پیش مرمت شد . آخرین پایاب قنات زارچ یزد در محله کوشک نو واقع شده که آب ورودی به آسیاب وزیر از آن گذر میکند .
آسیاب
در گذشته یکی دیگر از کاربردهای قنات این بوده که که انرژی آب جاری آنها در حرکت آسیاب‌ها و تبدیل گندم به آرد به کار گرفته می‌شده . در واقع آبی که از قنات به درون چاهی به نام تنوره هدایت و در آنجا انباشته می‌شده از انتهای تنوره از مجرای باریکی خارج شده و با فشار زیاد پره‌های آسیاب را به حرکت در می‌آورده است . چرخش پره‌ها باعث چرخش سنگ روی آسیاب شده و در نهایت منجر به آرد شدن غله‌های بین دو سنگ آسیاب می‌شده .
آسیاب‌های قنات زارچ
قنات زارچ نیز از این قاعده مستثنا نبوده و دو آسیاب آبی در مسیر آن وجود دارد . آسیاب وزیر و آسیاب کوشک نو .
آسیاب وزیر در دوره آل مظفر به دستور حاکم زمان در داخل حصارهای شهر روی قنات زارچ ساخته شده است . هدف از ساخت این آسیاب در داخل حصارهای شهر این بوده که اگر درگیری یا جنگی رخ داد مردم برای آرد دچار مشکل نشوند . این آسیاب‌ها نیز خود یک میراث تاریخی مهم و ارزشمند به شمار می‌روند.
مدیریت قنات زارچ
قنات زارچ که امروزه نیز آب زمین‌های کشاورزی را تامین میکند توسط شورایی به نام شورای قنات زارچ مدیریت می‌شود . این شورا یک گروه ۵ عضوی هستند که توسط مالکان قنات انتخاب می‌شوند . نحوه مدیریت نیز به این گونه است که یک نفر از اعضا به مدت یک سال نماینده تام الاختیار شوراست که روابط بین کشاورزان و ادارات را مدیریت میکند . این فرد مسئولیت‌هایی مثل حفاظت، نگهداری ،حفر پیشکار ، گرفتن کارگر قنات و … را بر عهده دارد .
بهترین زمان بازدید از قنات زارچ
همانطور که می‌دانید شهر یزد آب و هوایی گرم و کویری دارد . به همین دلیل برای گردشگران بهتر است که از اوایل اسفند تا اواسط اردیبهشت به این منطقه سفر کرده و از قنات زارچ ، طولانی‌ترین قنات جهان بازدید کنند . چرا که در این بازه زمانی آب و هوایی معتدل در شهر یزد حاکم است و گردشگران می‌توانند به راحتی به گردش و بازدید از جاذبه های دیدنی و تاریخی این شهر بپردازند .
درباره ی شهر یزد در مجله گردشگری بلیط اینجا بیشتر بخوانید :